1.10 Metalen
Afb. 46: Limoniet, een amorfe, gehydrateerde ijzeroxide, afkomstig uit Australië
Metalen zijn belangrijk, omdat zij vaak de kleur geven aan een mineraal.
IJzer (Fe)
We kennen natuurlijk allemaal de roodbruine kleur van roest. En van oer, de oranjerode aarde, waaraan de streek langs de Oude IJssel zijn ijzergieterijen dankt.
Al eerder noemde ik de combinatie van ijzer, titanium en radioactieve straling, die amethist zijn mooie paarse kleur bezorgt.
Overigens gaat het in deze gevallen steeds om driewaardig ijzer, dus Fe3+.
Wüstiet (Fe2+O) is het oxide van tweewaardig ijzer. Dit zeldzame mineraal werd pas in 1927 in de natuur ontdekt.
Afb. 47: Rode jaspis, een kwartsvariant, uit Madagaskar. Deze dankt zijn kleur aan goethiet en/of hematiet (gekristalliseerde vormen van ijzeroxide) en/of limoniet.
Afb. 48: In deze amethist-bol uit Afrika zit duidelijk ook wat ijzerkwarts.
Mangaan (Mn)
Dit is een relatief onbekend metaal, waarvan het oxide pyrolusiet echter al 15.000 jaar geleden gebruikt werd als pigment in verf. Tegenwoordig wordt mangaan vooral gebruikt als toevoeging aan staal om dit harder te maken.
Afb. 50: Links pyrolusiet en rechts manganiet.
De mangaan-oxides pyrolusiet (Mn4+O2) en manganiet (Mn3+O(OH)) zien er saai en metalig uit. In zouten kan mangaan echter opeens voor prachtige kleuren zorgen.
Een bekend mangaan-fosfaat is het glanzende purpuriet (Mn3+PO4) met zijn mooie paarse kleur. En rhodoniet is een calcium-mangaan silicaat.
Afb. 49 (links): Een bol met rozerode rhodoniet.
Kobalt (Co)
Enkele kobalt-houdende mineralen behoren tot de mooiste, die ik ken. De diepe magenta kleur van het exemplaar hiernaast is een lust voor het oog.
Veel kobalt-houdende mineralen komen uit de Bou Azzer mijn en de Aghbar mijn, beide gelegen in Marokko.
Afb. 51 (rechts) : Roseliet (Ca2Co(AsO4)2 · 2H2O), uit Marokko.
Nikkel (Ni)
Nikkel geeft mineralen gewoonlijk een groene kleur. De hieronder getoonde steen is ons verkocht als garnieriet en wordt ook wel ‘groene maansteen’ genoemd.
Volgens Mindat.com is het een mengsel van nikkel-houdende silicaten. Maansteen bestaat echter vooral uit veldspaten, een andere groep mineralen. Het is dus de vraag wat het precies is.
Koper (Cu)
Ook mineralen die koper bevatten zijn vaak prachtig. Zeer geliefd zijn het diep donkerblauwe azuriet (Cu3(CO3)2(OH)2) en het groene malachiet (Cu2(CO3)(OH)2), die vaak samen voorkomen.
Als je naar de chemische samenstelling kijkt, zie je dat het verschil tussen deze mineralen klein is: beide zijn kopercarbonaten, maar in azuriet is een CuCO3-groep extra aanwezig t.o.v. de malachiet. Het verschil in kleur is echter aanzienlijk.
Afb. 52: Garnieriet of groene maansteen?
Afb. 53: Donkerblauwe azuriet met groene malachiet.
Afb. 54: Mtoroliet uit Zimbabwe.
Maar dat is nog niet alles. De meeste metalen binden zich in zouten uitsluitend als positief geladen kation. Enkele binden zich echter tevens (in combinatie met zuurstof) als negatief geladen anion.
In 1.8 kwamen we een wolframaat tegen: WO42-. Terwijl wolfraam een metaal is, dat in zouten ook als kation voorkomt, zoals in het eerder genoemde wolframiet (sulfide): WS2.
Chroom is een zelfde soort metaal als wolfraam, net als de andere metalen in de groepen 5 en 6 van het Periodiek Systeem: het vormt chromaten. Deze zijn behoorlijk zeldzaam, de foto van het enige chromaat in ons bezit bewaar ik daarom nog even.
Naast chromaten en wolframaten bestaan er ook vanadaten, niobaten, tartaten en molybdaten.
Chroom (Cr)
De naam komt van het Griekse chroma, dat 'kleur' betekent. Toch kennen wij het vooral als het niet-corrosieve metaal dat waterkranen en de bumpers van oude auto’s zo mooi laat blinken.
Net als bij mangaan geeft chroom juist in verbinding met andere elementen kleur aan mineralen. Maar dan doet het zijn naam ook eer aan.
Vaak kleurt chroom mineralen groen, zoals in mtoroliet, ook wel chroom-chrysopraas genoemd. Stichtiet en kämmereriet kleurt het echter paars.
Afb. 55: Een prachtig stukje kämmereriet (Mg5(Al,Cr)2Si3O10(OH)8) uit Marokko.
Afb. 56: Periodiek systeem der Elementen. (Bron: Pinterest)